Thomas Kuhn : Η θεωρία των παραδειγμάτων(paradigm shift)

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντομηχανική, κλονίζουν τις μέχρι τότε παραδοχές της κλασικής φυσικής και ειδικότερα τις αντιλήψεις αναφορικά με την αιτιότητα και την προβλεψιμότητα των βασικών συστατικών της ύλης.

Ο κλονισμός των αιτιοκρατικών αντιλήψεων στη φυσική και τις θετικές επιστήμες διαχέεται και στις θεωρητικές επιστήμες και κυρίως στη φιλοσοφία. Οι επιστήμονες αρχίζουν να απομακρύνονται από το θετικιστικό μοντέλο, το οποίο συναρτά μια θεωρητική γενίκευση μόνο από το εμπειρικό της υπόβαθρο . Όλο και περισσότερο πείθονται ότι το νόημα και η επαληθευσιμότητα μιας θεωρητικής πρότασης δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα πρωτογενούς εμπειρικής έρευνας, και με την έννοια αυτή η επαγωγική μέθοδος τίθεται σε αμφισβήτηση. Αντίθετα, μπορεί να υπάρχουν παραδοχές, οι οποίες δεν μπορούν να συσχετισθούν με τα αισθητηριακά δεδομένα.

Το αίτημα για πλήρη ανατροπή των στερεοτύπων σε κάθε μορφή επιστημονικής σκέψης εκφράζουν οι θεωρίες του Thomas Kuhn στη δεκαετία του 1960. Ο Kuhn αντιλαμβάνεται την επιστήμη ως ιστορικό φαινόμενο, δηλαδή ως φαινόμενο άμεσα συναρτημένο με την κοινωνική – πολιτισμική πραγματικότητα και την ορίζει ως "συστηματική οργάνωση μιας πολιτισμικής δραστηριότητας με τα δικά της αξιολογικά πρότυπα, παιδευτικές προδιαγραφές και δεοντολογία διαπροσωπικών σχέσεων" . Η επιστήμη είναι τρόποι με τους οποίους η επιστημονική κοινότητα προσεγγίζει την πραγματικότητα, είναι παραδείγματα(paradigm), δηλαδή συμπλέγματα ερμηνευτικών προσεγγίσεων, τρόποι θέασης του κόσμου, τα οποία είναι διαποτισμένα από το πνεύμα της εποχής. Κάθε εποχή έχει μια συγκεκριμένη μορφή επιστήμης, εκείνη που είναι συμβατή με συγκεκριμένες κοσμοαντιλήψεις της συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής και της συγκεκριμένης κοινωνίας ή κοινωνιών.

Ο Kuhn θεωρεί ότι κάθε επιστημονικό παράδειγμα είναι εξ ορισμού συντηρητικό, με την έννοια ότι "προσπαθεί να διατηρήσει τα γνωσιολογικά και θεσμικά πρότυπα που το χαρακτηρίζουν, ενσταλάζοντας τις ερμηνευτικές μεθόδους που το ευνοούν και εκπαιδεύοντας διανοητές και ερευνητές που θα προσανατολίσουν και στο μέλλον την εμπειρική μελέτη της φύσης προς προεπιλεγμένες κατευθύνσεις" . Ο νέος επιστήμονας αντιλαμβάνεται και αποδέχεται αυτές τις παραδοχές ωσάν να ήταν αυταπόδεικτες αλήθειες, οι οποίες -φυσικά- δεν πρέπει να αμφισβητηθούν.

Το ίδιο το παράδειγμα ως τρόπος θέασης της πραγματικότητας, έχει ως στόχο – όπως και κάθε φυσικό ον – την αυτοσυντήρησή του. Απαραίτητη προϋπόθεση γι΄ αυτό είναι να δοθεί αυτός ο τρόπος θέασης ως αληθής και να επιτευχθεί ευρύτερη πολιτιστική συναίνεση, ώστε αυτό το πολιτιστικό μόρφωμα να μην ανατραπεί. Η συναίνεση αυτή κρυσταλλώνεται και στο πλαίσιο της επιστημονικής κοινότητας. Ένας ολόκληρος μηχανισμός παραγωγής και διάδοσης της γνώσης (πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια) φροντίζει να διαχειριστεί αυτό το συγκεκριμένο πολιτιστικό μόρφωμα με τα πλέον προηγμένα λογικά και πειραματικά μέσα και να το εδραιώσει. Ο Kuhn θεωρεί πως στο πλαίσιο αυτό ό,τι κάθε φορά επικυρώνεται και διαδίδεται ως αλήθεια εξαρτάται από τους κατόχους της κοινωνικής εξουσίας (με την ευρύτερη έννοια), μέρος της οποίας αποτελούν και οι διευθύνοντες των εκπαιδευτικών οργανισμών και θεσμών 

Αυτή η κατάσταση αντιστοιχεί κατά τον Kuhn σε μια περίοδο επιστημονικού εφησυχασμού, την οποία αποκαλεί "κανονική επιστήμη". Πρόκειται για περίοδο όπου οι επιστήμονες προσπαθούν να επιβεβαιώσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια τις βασικές παραδοχές του παραδείγματος και σημειώνεται σημαντική ανέλιξη των φυσικών γνώσεων. Σε αυτή τους την προσπάθεια οι επιστήμονες προσκρούουν σε καταστάσεις, τις οποίες το παράδειγμα δεν είχε προβλέψει. Τα ερευνητικά δηλαδή δεδομένα έρχονται σε αντίφαση με τις προσδοκίες του θεωρητικού μοντέλου. Στις περιπτώσεις αυτές δημιουργείται "ουσιώδης ένταση" στην επιστημονική δραστηριότητα και φέρνει την επιστημονική σκέψη σε αντίθεση με αιώνιες πίστεις και παραδοχές, οι οποίες αποτελούν τροχοπέδη για μια νέα σύλληψη της πραγματικότητας.

Η αντίφαση αυτή δεν οδηγεί αυτομάτως σε αμφισβήτηση του κατεστημένου παραδείγματος, αλλά γίνεται αντιληπτή περισσότερο ως μια προσωρινή αντιξοότητα, η οποία θα αντιμετωπισθεί στο άμεσο μέλλον. Όμως η συσσώρευση με τον καιρό αρκετών τέτοιων περιπτώσεων οδηγεί στη δημιουργία ενός κλίματος δυσπιστίας και αμφισβήτησης βασικών πτυχών του παραδείγματος και όλο και περισσότεροι επιστήμονες τολμούν να λειτουργήσουν εκτός των ορίων του παραδείγματος και να χρησιμοποιήσουν ανατρεπτικές υποθέσεις και μεθοδολογικά εργαλεία. Στη φάση αυτή πρόκειται για κρίση της κανονικής επιστήμης.

Κατά τον Kuhn, η κρίση αυτή μπορεί να παραλληλιστεί με πολιτική κρίση, η οποία προηγείται της ανατροπής πολιτικών-κοινωνικών συστημάτων. Στην ανατροπή του πολιτικού κοινωνικού συστήματος απαραίτητη είναι η γενική κοινωνική δυσαρέσκεια και αναταραχή ως συνέπεια αμφισβήτησης βασικών στοιχείων του συστήματος, καθώς και μια εναλλακτική πρόταση μαζί με μια νέα ηγετική ομάδα που θα αναλάβει την εφαρμογή αυτής της νέας πρότασης.

Στην επιστήμη -κατά όμοιο τρόπο – δύο είναι οι προϋποθέσεις για να ανατραπεί το παλιό παράδειγμα : α) να υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ερευνητικών δεδομένων που αμφισβητεί τον πυρήνα αυτού του παραδείγματος και κάνει ανέφικτη την επιστροφή σε αυτό, και β) να έχει ήδη διατυπωθεί ένα εναλλακτικό παράδειγμα και να υπάρχει διαθέσιμη μια μάζα νέων ερευνητών που θα διεκδικούν την εξουσία στην επιστημονική κοινότητα.

Όμως η συμβατική επιστήμη δεν παραδίδεται αμαχητί, με συνέπεια να δημιουργούνται μέσα στην επιστημονική κοινότητα αντίπαλα στρατόπεδα, των οποίων η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Πρόκειται για τον πόλεμο των παραδειγμάτων, ο οποίος λήγει με την επικράτηση εκείνου, το οποίο σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή μπορεί να προσφέρει εξηγήσεις για τα φαινόμενα πιο ριζοσπαστικές και περιεκτικές από εκείνες των αντιπάλων του.

Τέτοιες καταστάσεις ανατροπής των ιδεών μας για τον κόσμο θα μπορούσαν κατά τον Kuhn να αποτελούν "επαναστάσεις". Μετά από μια νικηφόρα επανάσταση, το νέο παράδειγμα οργανώνεται και αυτό όπως και το απερχόμενο ως σύστημα εξουσίας και συμπεριφέρεται με όμοιο τρόπο με τελικό στόχο την εδραίωσή του. Όμως η "ουσιώδης ένταση" υποβόσκει στην καρδιά του επιστημονικού γίγνεσθαι προετοιμάζοντας την επόμενη επανάσταση. Μετά από μια επιστημονική επανάσταση αλλάζουν τα ίδια τα δεδομένα και οι επιστήμονες είναι σαν να δουλεύουν σε έναν νέο κόσμο 


Ο Thomas Kuhn (1922-1996) εισήγαγε τον όρο paradigm shift (αλλαγή παραδείγματος) .Paradigm είναι μια επιστημονική θεωρία.